Keizersgracht 802: MELK VAN PLANCIUS
Sinds het voorjaar van 2025 staat het in kapitalen op deze lateibalk: melkinrichting & roomboterfabriek Plancius. Het pand is gebouwd in de 17e eeuw, in 1895 is het verbouwd naar een ontwerp van de gebroeders Van Gendt in opdracht van de directeur van de Plancius fabriek en eigenaar van het pand, de heer A.M. Broekman. De credit van de architecten staat op het voetstuk van de pilaster in het midden.
J.A. Hoeufft start aan de Planciustraat 51 zijn Roomboterfabriek Amsterdam. Na een staking van de melkrondbrengers vanwege teveel knoeierijen in de voorbereiding van de melk, draagt Hoeufft de verantwoordelijkheid over aan A.M. Broekman. Allereerst verandert deze de naam van de fabriek in Plancius, zorgt voor schonere productie en opent filialen op de Kalverstraat, het Damrak, de Galerij en Utrechtsestraat. Deze aanpak loopt goed, de ruimte in de Haarlemmerbuurt is al snel te klein: het is tijd voor een grotere werkplek.
In het Algemeen Handelsblad uit 1895 staat een heldere omschrijving van de nieuwe Plancius fabriek aan de Keizersgracht :
[...] Naar het ontwerp van de architecten Van Gendt, vader en zoon, is een gebouw gezet, dat geheel is ingericht volgens de eisen, die aan een moderne melkinrichting worden gesteld. Gelijkvloers zijn de ontvanglokalen voor de melk, de koelinrichtingen, de inrichtingen voor het pasteuriseren en steriliseren, spoelinrichtingen voor flessen en vaten, bergplaatsen voor wagens en ketels, enz. De machines worden gedreven door een stoommachine op de eerste verdieping, die per lift te bereiken is. Aan de machinekamer grenst het laboratorium, waar met de nieuwste toestellen melkanalysen worden genomen op vet-, water- en kaasgehalte. Op de eerste verdieping zijn tevens het kantoor en de inrichting voor boterbereiding. [...] Op de aangevoerde melk wordt ook controle uitgeoefend. Geregeld worden monsters getrokken en onderzocht. Het vee van de leveranciers staat onder toezicht van een veearts, terwijl als daartoe aanleiding is, de melk aan een bacteriologisch onderzoek wordt onderworpen.
In Architectura, het tijdschrift van het genootschap Architectura et Amicitia, publiceren de gebroeders Van Gendt dat jaar hun concept van de voorpui. Daarop staat een volop beletterde kroonlijst, tegenwoordig is deze natuurstenen strook blanco. Een foto, die waarschijnlijk is gemaakt ter ere van het vijfentwintigjarig bestaan in 1905, bewijst dat de belettering ook werkelijk is uitgevoerd.
Voor het pand staan trots de werknemers en de melkrondbrengers met hun handkarren. De borden boven de ingang geven aan dat Plancius ook hofleverancier is. De oprichters Hoeufft en Broekman worden in dat jublieumjaar geëerd met een parade naar de nieuwe fabriek aan de Overtoom 191 - 195 en een groot jubileumfeest op de Keizersgracht. Zij worden verrast met hun portret op een tegeltableau en als borstbeeld.
Eind 19e eeuw bestaan er slechts drie melkinrichtingen in de stad, begin twintigste zijn het er al negen. Plancius ziet zich daardoor genoodzaakt om in 1917 te fuseren met concurrenten Neerlandia en De Nijverheid, met als hoofdkantoor de Keizersgracht. Het geheel krijgt de naam N.V. Vereenigde Amsterdamsche Melkinrichtingen, oftewel: N.V. V.A.M.I..
Dat is waarschijnlijk ook het moment dat de reliëf letters op de kroonlijst zijn weg geslagen. Voor de lateibalk boven de ingang plaats men dan houten platen. Daarop wordt in een soort van art nouveau letter, links Degerma-melk en rechts melkproducten geschilderd in een boog. Eronder staat kleinV.A.M.I..
Het Degerma-systeem is een proces ontwikkelt door de Duitse ingenieur M. Schulz, waarbij niet glazen maar metalen flessen worden gevuld met gepasteuriseerde melk. Concept is dat de melk daardoor langer houdbaar is. De productie is begin jaren twintig in de werkplaats in Mijdrecht, in de buurt van de rustig grazende koeien. Want voor het transport naar de drukke stad zijn metalen flessen in houten kratjes veel praktischer dan die volle - dus zware - melkbussen.
Ondertussen worden door derden ook weer nieuwe dingen bedacht, zoals bijvoorbeeld een elektrische koelkast. De markt voor de Degerma-melk slinkt gestaag. In de jaren dertig verkoopt V.A.M.I. de Keizersgracht 802, inclusief het gebouw aan de Kerkstraat 419: dat is de doorgang naar de fietsenstalling in de achtertuin.
Maar V.A.M.I. geeft niet op. Door die fusie toen met Neerlandia, beschikt men nog over een smal pand een gracht verderop: Prinsengracht 1109. Daarvoor maakt architect A.R. de Vries een plan met op de pui groot de letters V.A.M.I.. Maar die verbouwing is nooit uitgevoerd. Waarschijnlijk is ook deze plek verkocht om het hoofd boven water te houden.
Want er is ook nog een fabriek aan de Overtoom! Hier is de melkproductie omgezet in de productie van roomijs. Door de stad heen opent men voor de verkoop van het roomijs V.A.M.I - lunchrooms, waaronder een op de Kalverstraat 171.
Na de oorlog hoopt men op een nieuwe start, maar niet veel later is het voorbij met N.V. V.A.M.I. Het deel aan de Overtoom is overgenomen door N.V. Sterovita. De V.A.M.I. - lunchroom aan de Kalverstraat wordt daarna decennia lang geëxploiteerd door Albert Heijn. Een krantenartikel uit begin jaren zeventig maakt wel duidelijk dat de inkomsten echt niet meer met ijs worden verdiend, maar al een dikke twintig jaar met poffertjes…
In het najaar van 2024 loopt WandWoorden met aantekeningen over allerlei verdwenen belettering ook langs dit pand aan de Keizersgracht. Van de blanco gevel op no. 802 worden foto’s gemaakt, met als prettig gevolg: een praatje met de bewoners. Het resultaat daarvan is dat een half jaar later de kapitale letters van voorheen op de kroonlijst, nu geschilderd op de lateibalk staan: melkinrichting & roomboterfabriek Plancius. Misschien een beetje eerherstel aan de heren Hoeufft en Broekman?
De letters zijn uitgewerkt door GRRRFX, de restauratie door Myrthe Smith en Edd Simons in opdracht van de VvE Keizersgracht 802.
> ELDERS IN DE GRACHTENGORDEL - ZUID
ELDERS IN DE STAD >
Klik bij beschrijving op de link en wandel langs het beletterde verhaal.
huidig beeld: GRRRFX
wijk: Centrum, Centrum-Oost, Grachtengordel-Zuid