Keizersgracht 802: MELK VAN PLANCIUS
Sinds het voorjaar van 2025 staat het in kapitalen op de lateibalk: melkinrichting & roomboterfabriek Plancius. Het pand is gebouwd in 1672, in 1895 is de begane grond en eerste verdieping verbouwd in opdracht van de eigenaar A.M. Broekman naar een ontwerp van architecten Van Gendt en Van Gendt A.L. voor zijn onderneming Plancius.
Sinds 2025 is de lataibalk beletterd
De credit van de architecten in het voetstuk staat er al sinds 1895
De credit van de architecten staat in het voetstuk van de pilaster in het midden. De heer Broekman is directeur van Plancius, dat haar oorspong heeft aan de Planciusstraat in de Haarlemmerbuurt.
Een advertentie van de Roomboterfabriek in Het nieuws van den dag, 1886
J.A. Hoeufft start aan de Planciustraat 51 in 1880 zijn Roomboterfabriek Amsterdam. Na een staking een paar jaar later van de melkrondbrengers vanwege teveel knoeierijen in de voorbereiding van melk, draagt Hoeufft zijn verantwoordelijkheid over aan A.M. Broekman. In 1885 verandert deze de fabriek in een naamloze vennootschap, in 1891 geeft hij het de naam N.V. Melkinrichting en Roomboterfabriek Plancius. Broekman zorgt voor schonere productie en opent even later filialen op de Kalverstraat, het Damrak, de Galerij en de Utrechtsestraat. Deze aanpak loopt goed waardoor de ruimte in de Planciustraat al snel te krap is, het wordt tijd voor een grotere werkplek: Keizersgracht 802.
De beletterde presentatie door de architecten Van Gendt en Van Gendt A.L. in Architectura
In Architectura, het tijdschrift van het genootschap Architectura et Amicitia, publiceren architecten Van Gendt en Van Gendt A.L. in 1895 hun plan van de voorpui inclusief een beletterde kroonlijst.
En in het Algemeen Handelsblad staat even later een heldere omschrijving van de nieuwe Plancius-fabriek aan de Keizersgracht:
[...] Naar het ontwerp van de architecten Van Gendt, vader en zoon, is een gebouw gezet, dat geheel is ingericht volgens de eisen, die aan een moderne melkinrichting worden gesteld. Gelijkvloers zijn de ontvanglokalen voor de melk, de koelinrichtingen, de inrichtingen voor het pasteuriseren en steriliseren, spoelinrichtingen voor flessen en vaten, bergplaatsen voor wagens en ketels, enz. De machines worden gedreven door een stoommachine op de eerste verdieping, die per lift te bereiken is. Aan de machinekamer grenst het laboratorium, waar met de nieuwste toestellen melkanalysen worden genomen op vet-, water- en kaasgehalte. Op de eerste verdieping zijn tevens het kantoor en de inrichting voor boterbereiding. [...] Op de aangevoerde melk wordt ook controle uitgeoefend. Geregeld worden monsters getrokken en onderzocht. Het vee van de leveranciers staat onder toezicht van een veearts, terwijl als daartoe aanleiding is, de melk aan een bacteriologisch onderzoek wordt onderworpen.
Iedereen staat trots voor de fabriek ter ere van het vijfentwintigjarig bestaan, op de kroonlijst staat in kapitalen de bedrijfsnaam in reliëf
Geduldig uitgehakte typografie op de kroonlijst
Een foto, die waarschijnlijk is gemaakt ter ere van het vijfentwintigjarig bestaan in 1905, laat ook zien dat die kroonlijst werkelijk is uitgevoerd. Aan de kade staan trots de werknemers en de melkrondbrengers met hun handkarren. De schilden voor de lateibalk geven aan dat men hofleverancier is. In dat jubileumjaar worden de oprichters Hoeufft en Broekman geëerd met een parade, ook naar de nieuwe fabriek aan de Overtoom 191 - 195 en een groot feest hier op de Keizersgracht. De heren worden verrast met hun portretten op tableau en als borstbeeld.
Degerma-melk en melkproducten bij V.A.M.I.
In het begin van de twintigste eeuw bestaan er al negen concurerende melkfabrieken in de stad, tien jaar eerder waren dat nog maar drie. Plancius ziet zich genoodzaakt om in 1917 te fuseren met Neerlandia en De Nijverheid. Het geheel krijgt de naam N.V. Vereenigde Amsterdamsche Melkinrichtingen, oftewel: N.V. V.A.M.I.. De Keizersgracht blijft het hoofdkantoor, de oude belettering in reliëf op de kroonlijst wordt weggehakt.
Op de houten planken voor de lateibalk schildert men in een glooiing links de tekst Degerma-melk en rechts melkproducten. Dat Degerma-systeem is een proces ontwikkeld door de Duitse ingenieur M. Schulz, waarbij niet glazen maar metalen flessen worden gevuld met gepasteuriseerde melk. Concept is dat de melk daardoor langer houdbaar is. De productie hiervan gebeurt begin jaren twintig in de werkplaats in Mijdrecht, letterlijk om de hoek van de rustig grazende koeien.
Het bottelen van Degerma-melk in Mijdrecht
Maar ondertussen worden door derden ook nieuwe dingen bedacht, zoals de elektrische koelkast. De markt voor de Degerma-melk slinkt gestaag en ziet de V.A.M.I. zich genoodzaakt om de Keizersgracht van de hand te doen.
Door de eerdere fusie met Neerlandia beschikt men wel nog over een kleiner pand, even verderop aan de Prinsengracht 1109. Daarvoor werkt architect A.R. de Vries een plan uit tot verbouwing naar kantoor, met op de pui groot V.A.M.I.. Maar deze verbouwing lijkt nooit uitgevoerd. Waarschijnlijk is ook deze plek rap verkocht om het hoofd boven water te houden.
De V.A.M.I. fabriek aan de Overtoom 191 - 195
Daarnaast: er is ook nog die grote melkfabriek aan de Overtoom! Daar is de productie omgezet naar roomijs. In heel de stad, plus de rest van het land, opent men V.A.M.I - lunchrooms, waar de roomijs in allerlei vormen en maten kan worden genuttigd. Er is weer hoop voor de onderneming.
Maar dan is er een oorlog.
Na die oorlog maakt men een nieuwe start, maar niet veel later is het voorbij: het deel aan de Overtoom wordt overgenomen door N.V. Sterovita en de V.A.M.I. - lunchroom aan de Kalverstraat komt in handen van Albert Heijn. Een krantenartikel uit begin jaren zeventig maakt duidelijk dat de inkomsten hier al lang niet meer met ijs worden verdiend, maar met poffertjes…
De pui in het najaar van 2024
In het najaar van 2024 neust WandWoorden met aantekeningen over allerlei verdwenen belettering ook langs de Keizersgracht 802. Nadat men van de blanco gevel foto’s heeft gemaakt, is er een praatje met de nieuwsgierige bewoners. Met als resultaat dat een half jaar later de kapitale letters van toen op de kroonlijst, nu op de lateibalk staan geschilderd. Zie het als een beetje eerherstel aan de heren Hoeufft en Broekman. En aan de architecten Van Gendt en Van Gendt A.L..
De letters zijn uitgewerkt door GRRRFX, de restauratie is uitgevoerd door Myrthe Smith en ondergetekende Edd Simons in opdracht van de VvE Keizersgracht 802.
De restauratie in april in 2025
Een fris beletterde lateibalk op de Keizersgracht
> VERDEROP IN DE BUURT
ELDERS IN DE STAD >
Klik bij beschrijving op de link en wandel langs het beletterde verhaal.
historisch beeld en informatie: Stadsarchief Amsterdam; delpher.nl; VvE Keizersgracht 802
huidig beeld: GRRRFX
wijk: Centrum, Centrum-Oost, Grachtengordel-Zuid
De credit van de architecten staat in het voetstuk van de pilaster in het midden. De heer Broekman is directeur van Plancius, dat haar oorspong heeft aan de Planciusstraat in de Haarlemmerbuurt.
J.A. Hoeufft start aan de Planciustraat 51 in 1880 zijn Roomboterfabriek Amsterdam. Na een staking een paar jaar later van de melkrondbrengers vanwege teveel knoeierijen in de voorbereiding van melk, draagt Hoeufft zijn verantwoordelijkheid over aan A.M. Broekman. In 1885 verandert deze de fabriek in een naamloze vennootschap, in 1891 geeft hij het de naam N.V. Melkinrichting en Roomboterfabriek Plancius. Broekman zorgt voor schonere productie en opent even later filialen op de Kalverstraat, het Damrak, de Galerij en de Utrechtsestraat. Deze aanpak loopt goed waardoor de ruimte in de Planciustraat al snel te krap is, het wordt tijd voor een grotere werkplek: Keizersgracht 802.
In Architectura, het tijdschrift van het genootschap Architectura et Amicitia, publiceren architecten Van Gendt en Van Gendt A.L. in 1895 hun plan van de voorpui inclusief een beletterde kroonlijst.
En in het Algemeen Handelsblad staat even later een heldere omschrijving van de nieuwe Plancius-fabriek aan de Keizersgracht:
[...] Naar het ontwerp van de architecten Van Gendt, vader en zoon, is een gebouw gezet, dat geheel is ingericht volgens de eisen, die aan een moderne melkinrichting worden gesteld. Gelijkvloers zijn de ontvanglokalen voor de melk, de koelinrichtingen, de inrichtingen voor het pasteuriseren en steriliseren, spoelinrichtingen voor flessen en vaten, bergplaatsen voor wagens en ketels, enz. De machines worden gedreven door een stoommachine op de eerste verdieping, die per lift te bereiken is. Aan de machinekamer grenst het laboratorium, waar met de nieuwste toestellen melkanalysen worden genomen op vet-, water- en kaasgehalte. Op de eerste verdieping zijn tevens het kantoor en de inrichting voor boterbereiding. [...] Op de aangevoerde melk wordt ook controle uitgeoefend. Geregeld worden monsters getrokken en onderzocht. Het vee van de leveranciers staat onder toezicht van een veearts, terwijl als daartoe aanleiding is, de melk aan een bacteriologisch onderzoek wordt onderworpen.
Een foto, die waarschijnlijk is gemaakt ter ere van het vijfentwintigjarig bestaan in 1905, laat ook zien dat die kroonlijst werkelijk is uitgevoerd. Aan de kade staan trots de werknemers en de melkrondbrengers met hun handkarren. De schilden voor de lateibalk geven aan dat men hofleverancier is. In dat jubileumjaar worden de oprichters Hoeufft en Broekman geëerd met een parade, ook naar de nieuwe fabriek aan de Overtoom 191 - 195 en een groot feest hier op de Keizersgracht. De heren worden verrast met hun portretten op tableau en als borstbeeld.
In het begin van de twintigste eeuw bestaan er al negen concurerende melkfabrieken in de stad, tien jaar eerder waren dat nog maar drie. Plancius ziet zich genoodzaakt om in 1917 te fuseren met Neerlandia en De Nijverheid. Het geheel krijgt de naam N.V. Vereenigde Amsterdamsche Melkinrichtingen, oftewel: N.V. V.A.M.I.. De Keizersgracht blijft het hoofdkantoor, de oude belettering in reliëf op de kroonlijst wordt weggehakt.
Op de houten planken voor de lateibalk schildert men in een glooiing links de tekst Degerma-melk en rechts melkproducten. Dat Degerma-systeem is een proces ontwikkeld door de Duitse ingenieur M. Schulz, waarbij niet glazen maar metalen flessen worden gevuld met gepasteuriseerde melk. Concept is dat de melk daardoor langer houdbaar is. De productie hiervan gebeurt begin jaren twintig in de werkplaats in Mijdrecht, letterlijk om de hoek van de rustig grazende koeien.
Maar ondertussen worden door derden ook nieuwe dingen bedacht, zoals de elektrische koelkast. De markt voor de Degerma-melk slinkt gestaag en ziet de V.A.M.I. zich genoodzaakt om de Keizersgracht van de hand te doen.
Door de eerdere fusie met Neerlandia beschikt men wel nog over een kleiner pand, even verderop aan de Prinsengracht 1109. Daarvoor werkt architect A.R. de Vries een plan uit tot verbouwing naar kantoor, met op de pui groot V.A.M.I.. Maar deze verbouwing lijkt nooit uitgevoerd. Waarschijnlijk is ook deze plek rap verkocht om het hoofd boven water te houden.
Daarnaast: er is ook nog die grote melkfabriek aan de Overtoom! Daar is de productie omgezet naar roomijs. In heel de stad, plus de rest van het land, opent men V.A.M.I - lunchrooms, waar de roomijs in allerlei vormen en maten kan worden genuttigd. Er is weer hoop voor de onderneming.
Maar dan is er een oorlog.
Na die oorlog maakt men een nieuwe start, maar niet veel later is het voorbij: het deel aan de Overtoom wordt overgenomen door N.V. Sterovita en de V.A.M.I. - lunchroom aan de Kalverstraat komt in handen van Albert Heijn. Een krantenartikel uit begin jaren zeventig maakt duidelijk dat de inkomsten hier al lang niet meer met ijs worden verdiend, maar met poffertjes…
In het najaar van 2024 neust WandWoorden met aantekeningen over allerlei verdwenen belettering ook langs de Keizersgracht 802. Nadat men van de blanco gevel foto’s heeft gemaakt, is er een praatje met de nieuwsgierige bewoners. Met als resultaat dat een half jaar later de kapitale letters van toen op de kroonlijst, nu op de lateibalk staan geschilderd. Zie het als een beetje eerherstel aan de heren Hoeufft en Broekman. En aan de architecten Van Gendt en Van Gendt A.L..
De letters zijn uitgewerkt door GRRRFX, de restauratie is uitgevoerd door Myrthe Smith en ondergetekende Edd Simons in opdracht van de VvE Keizersgracht 802.
> VERDEROP IN DE BUURT
ELDERS IN DE STAD >
Klik bij beschrijving op de link en wandel langs het beletterde verhaal.
huidig beeld: GRRRFX
wijk: Centrum, Centrum-Oost, Grachtengordel-Zuid