Nieuwe Uilenburgerstraat 115 - 121: DE LEEUW EN ZIJN MODERNE BROOD FABRIEK

Vanaf de parkeerplaats van Gassan Diamonds kun je ze goed bekijken, de beletterde natuursteen blokken in de zijmuur van het appartementencomplex aan de Nieuw Uilenburgerstraat. In reliëf zijn uitgehakt de cijfers ‘1881’ en ‘5642’ en in kapitalen de tekst ‘fabriek' en ‘de leeuw’. Op de gevelsteen erboven is een leeuw liggend afgebeeld.

'Wat heb dat nou allemaal met elkaar te maken', vraag je je dan al snel af. Een goede smoes voor WandWoorden om dat eens uit te zoeken.

Op een van de bouwtekeningen van het pand, dat aan de Uilenburgerstraat 115 - 121 stond, staan de beletterde stenen netjes uitgewerkt. De beeldhouwer heeft ze in de aangetekende maten uitgehouwen. Inclusief een te brede vier en twee in het Joodse jaartal 5642 en de ruime spatiëring tussen de kapitale a en b van ‘fabriek’. De tekening maakt ook meteen duidelijk wat we missen: de stenen met ‘stoom-meel-en’ en ‘brood’.

Deze zaten allemaal in de voorgevel van de N.V. Stoom Meel- en Broodfabriek De Leeuw, die hier in 1881 is gebouwd. Maar de gevel stond niet aan de Uilenburgerstraat, maar aan de Uilenburgergracht. Want het meeste transport gebeurde in die dagen per dekschuit over water. Daarnaast was de straat toen veel smaller: er kon nauwelijks een paard met wagen doorheen.

Maar waarom hier zo’n meel- en broodfabriek? Nou, elders in de stad zijn in die tijd ook zulke ondernemingen, en die lopen goed. De heer Sarphati bijvoorbeeld begint in 1856 zijn Meel- en Broodfabriek aan de Vijzelgracht. En aan de Zoutkeetsgracht, om de hoek bij de grote graansilo aan de oude Houthaven, zit sinds 1872 Stoom Meel- en Broodfabriek Holland. Aan de Nieuwe Prinsengracht is de Stoom Meel- en Broodfabriek Ceres gevestigd. Op al deze plekken wordt het graan opgeslagen, daarna gemalen en met die meel bakt men het brood. Dat brood wordt aan de klant verkocht via kruideniers en grossiers door heel de stad. Daar levert tot drie keer per dag de fietskoerier vers brood.

Isaac Joseph Goudeket en Jacob Izak de Leeuw zien wel brood in zo’n onderneming. Zij starten daarom hier, onder rabbinaal toezicht, hun meel- en broodfabriek. De Leeuw is een ervaren bakker en heeft een duidelijke achternaam, die meteen als gevelsteen wordt uitgewerkt. Met investeringen van aandeelhouders wordt een ruim pand gebouwd naar de plannen van architect Bijvoets. De ruimte staat even later vol met gietijzeren, moderne en op stoom gedreven machines, die speciaal voor de bakkerij zijn ontworpen door Machinefabriek Bergman uit Helmond.

Met advertenties in kranten wordt De Leeuw groots aangekondigd. Daarin staat ook dat men op zoek is naar ‘depot’s’, oftewel winkels die hun brood willen verkopen. Dat loopt goed want al snel zijn er filialen in de Zandstraat, Commelinstraat, Korte Keizersstraat, Nieuwe Kerkstraat, Jodenbreestraat, Weesperstraat enzovoort. Binnen een paar jaar tijd zijn er zeker zo’n veertig ‘depot’s’. Het brood wordt daar verpakt geleverd, voorzien van het gedeponeerde logo: een trots staande leeuw, met op het schild de initialen G en L.

Men adverteert met 'hippe' broden, zoals het Duitse zuurdesem brood. Ook maakt De Leeuw reclame voor rond en vierkant beschuit. De Joodse consument mag namelijk op een rond beschuitje geen, maar op een vierkante wel ‘vleeschspijzen’ aanbrengen. Vanaf 1889 maakt de fabriek ook koek en banket.

Op bepaalde dagen in het jaar worden op vaste plekken in de stad broden uitgedeeld aan minder bedeelden. Ook voorziet De Leeuw de stakende diamantslijpers van brood. In Frascati geeft Goudeket in 1902 een lezing tegen nachtarbeid: ‘waardoor de gezellen fysiek en moreel gefnuikt worden’. Jammergenoeg voorziet zijn eigen bakkerij haar werknemers niet van deze luxe.

Eind 1906 dragen Goudeket, De Leeuw en de andere aandeelhouders de fabriek over aan U.M.Ph Hillesum en J.G. Renz. Maar zeven jaar later starten de eerste twee toch weer hun eigen bakkerij: Goudeket & De Leeuw Koninklijke Bakkerij. En dat ook nog aan de andere kant van de Uilenburgergracht, aan de Valkenburgerstraat 239 - 243. Waarschijnlijk is de aanleiding dat de ‘depot’s’ niet meer content zijn met het geleverde brood van de originele De Leeuw. Er is nog een overnamen door M.M. van Praag, maar bij de liquidatie van de fabriek aan de Uilenburgerstraat in 1918, blijkt dat deze vooral gebruikt wordt als diamantslijperij…

Het einde, eigenlijk al in 1907, komt vooral, omdat het bedrijf te groot is. Dat gevoel hadden andere meel- en broodfabrieken al eerder. Daarom stopte bijvoorbeeld de een met opslag en malen (Sarphati) en de ander met het bakken (Holland).

Als de De Leeuw fabriek is leeggehaald worden er woningen van gemaakt en op de begane grond komen bedrijven, zoals een drukkerij en een autogarage. Wanneer in het complex in de jaren zeventig ruimtes lang leeg staan worden die gekraakt, begin jaren negentig is het pand gesloopt. En dat gaat niet heel charmant, want, zoals je weet, er zijn een aantal van de beletterde blokken verdwenen.

Op verzoek van de huidige bewoners van het nieuwbouwcomplex zijn de geredde stenen in 2022 uit de opslag gehaald, gerestaureerd en in de muur gemetseld.

PS Waar rust de leeuw in de gevelsteen nou eigenlijk op?
Heel logisch, op broden.

Links van het huidige Gassan Diamonds pand, staat in 1990 het De Leeuw pand.

De 'achterkant' van voorheen De Leeuw in het midden van de jaren vijftig.

Het tegenwoordige complex, met rechts in de muur, de gevelstenen.


> NIEUWMARKT

ELDERS IN DE STAD



Klik bij beschrijving op de link en wandel langs het beletterde verhaal.

historisch beeld en informatie: Stadsarchief Amsterdam; delpher.nl; onsamsterdam.nl; joodsamsterdam.nl
huidig beeld: WandWoorden
wijk: Centrum, Nieuwmarkt, Lastage