Valkenburgerstraat 186 - 188: MATZES VAN DE HAAN
Je verwacht dat nadat de joodse gemeenschap welkom is in de stad, er ook snel matze-bakkerijen zijn. Maar dat is helemaal niet zo.
Aron Levie de Haan, zijn familie heeft voor de oorlog een ruime, goedlopende matze-bakkerij aan de Valkenburgerstraat, vertelt hierover in een artikel in het Nieuw Israelisch Weekblad in april 1924: de eerste bakkerijen zijn er pas rond 1820.
Bakker L. De Klerk begint de eerste aan de Valkenburgerstraat, in het souterrain maakt hij ouderwetse hand-matzes. Andere bakkers zien ook brood in het product. De firma Goudeket bakt ze in de Lange Houtstraat en Witstein in de Joden Houttuinen: de eerste matze-bakkers-fabrieken zijn een feit. En allemaal staan ze onder rabbinaal toezicht.
In dat artikel geeft Aron Levie ook duidelijke uitleg - inclusief foto's - over het oude en nieuwe matzes bakproces; lees het verderop in dit bericht!
Op één hoog het kantoor, achterdoor het magazijn
In 1930 maakt fotograaf Nico Swager een lange reeks foto's van de even kant van de Valkenburgerstraat voordat deze wordt gesloopt. Ook de bakkerij van De Haan heeft hij vastgelegd. Op het fries van no. 188 staat in een vrolijke letter de naam: matzefabriek A.I. de Haan & Co. Die fries is geen tegeltableau, maar waarschijnlijk een brede houten plaat. Welke kleuren de letters hebben is niet vindbaar; misschien is het oranje en paars, zoals de verpakkingen om hun crackers.
De naam is geschilderd in een vrolijke letter
Aron Levie de Haan Fiurde begint het familiebedrijf in 1830 met toastjes en crackers. Maar van december tot april produceert hij voornamelijk matzes en al snel is hij een van de belangrijkste leveranciers van het land.
Zoon Isaac Aron De Haan is naast bakker ook koopman en diamantslijper. Hij is getrouwd met Mietje Spijer en ze hebben twee kinderen: Aron en Meijer. Aron maakt van de zaak een succesvolle bakkerij, Meijer wordt kunstschilder met faam.
De wikkel om de ontbijt-matzes
Door het succes van de onderneming krijgt Aron een prominente plek in de joodse gemeenschap. Hij is bijvoorbeeld voorzitter van het Nationaal Comité van Joodsche Bakkerijen, lid van de kerkenraad van de Hoofdsynagoge en ridder van de Oranje Nassau. Hij is getrouwd met Elisabeth Speijer, zij hebben twee zonen: Isidor en Willem.
Isidor is een wijze man en doet allerlei uitvindingen, waaronder de automatisering en beveiliging van het productieproces in de matze-fabriek. Binnen de gemeenschap staat hij bekend als een sociaal persoon. Al in de jaren dertig vangt hij vluchtelingen op uit Duitsland en is hij bestuurslid van de Hoofdsynagoge plus penningmeester van de joodse padvindersgroep Derech Erets.
Sandwich-crackers voor bij de thee
Tijdens de oorlog verbergt hij onderduikers in de fabriek en maakt deel uit van de Joodse Raad bij de afdeling Ondersteuning en Maatschappelijk Werk aan de Plantage Parklaan.
De bakkerij sluit haar deuren op bevel van de bezetter in 1943, want: er zijn toch geen joodse klanten meer. Op 20 juni dat jaar worden Isidor en zijn vrouw Sara Rudelsheim opgepakt en naar Kamp Westerbork getransporteerd. De Joodse raad vraagt om vrijstelling, maar dat mislukt: op 9 juli 1943 zijn zij vergast in Sobibor.
En dan zijn er nog wat verhaaltjes van na de oorlog.
Bijvoorbeeld die van een oude zakenpartner, die de fabriek op een slinkse wijze probeert over te nemen. Maar dat werkt niet, al snel is het echt voorbij met matze-fabriek De Haan.
Links het kantoor en magazijn, rechts de bakkerij met de haan als gevelsteen
Tot 2002 zat de afbeelding van de haan nog in de gevel...
Pas in 2002 zijn de panden gesloopt voor het huidige koude nieuwbouw complex met een parkeergarage in het souterrain. Gelukkig wordt de Vereniging Vrienden van de Amsterdamse Gevelstenen hier op geattendeerd en na wat geharrewar krijgen zij toestemming de gevelsteen uit de muur te halen. Dat gaat niet zoals gehoopt, want de haan is niet gehakt uit natuursteen maar gemaakt van ceramiek: het breekt bij het uitnemen in tientallen stukken. Geduldig restaureert Jan Hilbers het beeld en plaatst deze in 2006 in het nieuwe pand. Niet in de gevel zoals verwacht, maar op een grijze muur achter het rolluik voor de parkeergarage in het souterrain... Niet echt de plek om herinneringen aan de familie De Haan levend te houden.
Lees even verderop het verhaal over de oude en door Isidor de Haan geautomatisserde bakprocedure van matzes!
> VERDEROP IN DE BUURT
ELDERS IN DE STAD >
Klik bij beschrijving op de link en wandel langs het beletterde verhaal.
historisch beeld en informatie: Stadsarchief Amsterdam; delpher.nl; Joods Cultureel Kwartier; joodsamsterdam.nl; wikipedia; amsterdamsebinnenstad.nl
huidig beeld: GRRRFX
wijk: Centrum, Nieuwmarkt / Lastage, Uilenburg, Centrum - Oost
In het Nieuw Israelisch Weekblad in april 1924 geeft Aron Levie de Haan duidelijke uitleg over het oude en nieuwe matzes bakproces.
De matze bestaat uit alleen water en meel, gemaakt van de allerbeste tarwe. De meel wordt in een koperen bak met de hand door het water gemengd, totdat de deeg in een kluit kan worden samengedrukt. Maar die is dan nog niet taai genoeg, daarvoor moet het worden gebraakt: men legt het op een met koper beslagen tafel en beslaat het met een zogenaamde boom. Dat is een met koper en ijzer beslagen houten paal, aan de ene kant is deze draaibaar vast gemonteerd op en aan de andere kant steek het handvat ver buiten de tafel.
Het braken van de deeg met de boom
Tussen boom en tafel kneedt men het deeg onder voortdurend opvouwen tot dat het taai genoeg is. De deeg wordt dan in stukjes gesneden, daar worden ronde bolletjes van gemaakt, die drukt men weer plat en rolt deze op de ijzeren tafel uit tot een ronde plak. En dan is het bijna een hand-matze. Er worden nog gaatjes in gerold om de deeg bij het bakken plat te houden. Daarna legt de schieter - de man bij de oven - de matze op een schotel - de stok met een houten blad - en legt het in de oven. Even later is de matze klaar.
Zo bakt de Haan de matzes in de oude fabriek aan de Joden Houttuinen 68. Aan de Valkenburgerstraat 186 - 188 is hun geautomatiseerde bakkerij gevestigd. Deze werkplek is overgenomen van de nazaten van de plots overleden bakker De Klerk. Later komen er nog bakkerijen van Goudeket en van Hes bij.
Het geautomatiseerde proces van Isidore de Haan
Zoon en uitvinder Isidore de Haan ontwikkelt voor de deeg een machine waarmee het hele procedé, van het slaan met de boom tot en met het prikken van de gaatjes en het rond uitsnijden is geautomatiseerd. De matze wordt nog voorzien van de firma naam, gaat even de oven in en passeert daarna de koelinrichting. Vervolgens wordt het verpakt in de daarvoor speciaal ontwikkelde ronde dozen. Het hele proces moet voor een kosjere matze zijn uitgevoerd binnen achttien minuten: met deze uitvinding is dat geen probleem. De machine wordt goedgekeurd door het rabbinaat en de hoofd-inspecteur van den Arbeid, want het voorkomt ongelukken.
De inspecteur (links) keurt de vers gebakken matzes
Drukte bij de bakkerij tijdens de Pesachweek
Aron Levie de Haan, zijn familie heeft voor de oorlog een ruime, goedlopende matze-bakkerij aan de Valkenburgerstraat, vertelt hierover in een artikel in het Nieuw Israelisch Weekblad in april 1924: de eerste bakkerijen zijn er pas rond 1820.
Bakker L. De Klerk begint de eerste aan de Valkenburgerstraat, in het souterrain maakt hij ouderwetse hand-matzes. Andere bakkers zien ook brood in het product. De firma Goudeket bakt ze in de Lange Houtstraat en Witstein in de Joden Houttuinen: de eerste matze-bakkers-fabrieken zijn een feit. En allemaal staan ze onder rabbinaal toezicht.
In dat artikel geeft Aron Levie ook duidelijke uitleg - inclusief foto's - over het oude en nieuwe matzes bakproces; lees het verderop in dit bericht!
In 1930 maakt fotograaf Nico Swager een lange reeks foto's van de even kant van de Valkenburgerstraat voordat deze wordt gesloopt. Ook de bakkerij van De Haan heeft hij vastgelegd. Op het fries van no. 188 staat in een vrolijke letter de naam: matzefabriek A.I. de Haan & Co. Die fries is geen tegeltableau, maar waarschijnlijk een brede houten plaat. Welke kleuren de letters hebben is niet vindbaar; misschien is het oranje en paars, zoals de verpakkingen om hun crackers.
Aron Levie de Haan Fiurde begint het familiebedrijf in 1830 met toastjes en crackers. Maar van december tot april produceert hij voornamelijk matzes en al snel is hij een van de belangrijkste leveranciers van het land.
Zoon Isaac Aron De Haan is naast bakker ook koopman en diamantslijper. Hij is getrouwd met Mietje Spijer en ze hebben twee kinderen: Aron en Meijer. Aron maakt van de zaak een succesvolle bakkerij, Meijer wordt kunstschilder met faam.
Door het succes van de onderneming krijgt Aron een prominente plek in de joodse gemeenschap. Hij is bijvoorbeeld voorzitter van het Nationaal Comité van Joodsche Bakkerijen, lid van de kerkenraad van de Hoofdsynagoge en ridder van de Oranje Nassau. Hij is getrouwd met Elisabeth Speijer, zij hebben twee zonen: Isidor en Willem.
Isidor is een wijze man en doet allerlei uitvindingen, waaronder de automatisering en beveiliging van het productieproces in de matze-fabriek. Binnen de gemeenschap staat hij bekend als een sociaal persoon. Al in de jaren dertig vangt hij vluchtelingen op uit Duitsland en is hij bestuurslid van de Hoofdsynagoge plus penningmeester van de joodse padvindersgroep Derech Erets.
Tijdens de oorlog verbergt hij onderduikers in de fabriek en maakt deel uit van de Joodse Raad bij de afdeling Ondersteuning en Maatschappelijk Werk aan de Plantage Parklaan.
De bakkerij sluit haar deuren op bevel van de bezetter in 1943, want: er zijn toch geen joodse klanten meer. Op 20 juni dat jaar worden Isidor en zijn vrouw Sara Rudelsheim opgepakt en naar Kamp Westerbork getransporteerd. De Joodse raad vraagt om vrijstelling, maar dat mislukt: op 9 juli 1943 zijn zij vergast in Sobibor.
En dan zijn er nog wat verhaaltjes van na de oorlog.
Bijvoorbeeld die van een oude zakenpartner, die de fabriek op een slinkse wijze probeert over te nemen. Maar dat werkt niet, al snel is het echt voorbij met matze-fabriek De Haan.
Pas in 2002 zijn de panden gesloopt voor het huidige koude nieuwbouw complex met een parkeergarage in het souterrain. Gelukkig wordt de Vereniging Vrienden van de Amsterdamse Gevelstenen hier op geattendeerd en na wat geharrewar krijgen zij toestemming de gevelsteen uit de muur te halen. Dat gaat niet zoals gehoopt, want de haan is niet gehakt uit natuursteen maar gemaakt van ceramiek: het breekt bij het uitnemen in tientallen stukken. Geduldig restaureert Jan Hilbers het beeld en plaatst deze in 2006 in het nieuwe pand. Niet in de gevel zoals verwacht, maar op een grijze muur achter het rolluik voor de parkeergarage in het souterrain... Niet echt de plek om herinneringen aan de familie De Haan levend te houden.
> VERDEROP IN DE BUURT
ELDERS IN DE STAD >
Klik bij beschrijving op de link en wandel langs het beletterde verhaal.
historisch beeld en informatie: Stadsarchief Amsterdam; delpher.nl; Joods Cultureel Kwartier; joodsamsterdam.nl; wikipedia; amsterdamsebinnenstad.nl
huidig beeld: GRRRFX
wijk: Centrum, Nieuwmarkt / Lastage, Uilenburg, Centrum - Oost
De matze bestaat uit alleen water en meel, gemaakt van de allerbeste tarwe. De meel wordt in een koperen bak met de hand door het water gemengd, totdat de deeg in een kluit kan worden samengedrukt. Maar die is dan nog niet taai genoeg, daarvoor moet het worden gebraakt: men legt het op een met koper beslagen tafel en beslaat het met een zogenaamde boom. Dat is een met koper en ijzer beslagen houten paal, aan de ene kant is deze draaibaar vast gemonteerd op en aan de andere kant steek het handvat ver buiten de tafel.
Tussen boom en tafel kneedt men het deeg onder voortdurend opvouwen tot dat het taai genoeg is. De deeg wordt dan in stukjes gesneden, daar worden ronde bolletjes van gemaakt, die drukt men weer plat en rolt deze op de ijzeren tafel uit tot een ronde plak. En dan is het bijna een hand-matze. Er worden nog gaatjes in gerold om de deeg bij het bakken plat te houden. Daarna legt de schieter - de man bij de oven - de matze op een schotel - de stok met een houten blad - en legt het in de oven. Even later is de matze klaar.
Zo bakt de Haan de matzes in de oude fabriek aan de Joden Houttuinen 68. Aan de Valkenburgerstraat 186 - 188 is hun geautomatiseerde bakkerij gevestigd. Deze werkplek is overgenomen van de nazaten van de plots overleden bakker De Klerk. Later komen er nog bakkerijen van Goudeket en van Hes bij.
Zoon en uitvinder Isidore de Haan ontwikkelt voor de deeg een machine waarmee het hele procedé, van het slaan met de boom tot en met het prikken van de gaatjes en het rond uitsnijden is geautomatiseerd. De matze wordt nog voorzien van de firma naam, gaat even de oven in en passeert daarna de koelinrichting. Vervolgens wordt het verpakt in de daarvoor speciaal ontwikkelde ronde dozen. Het hele proces moet voor een kosjere matze zijn uitgevoerd binnen achttien minuten: met deze uitvinding is dat geen probleem. De machine wordt goedgekeurd door het rabbinaat en de hoofd-inspecteur van den Arbeid, want het voorkomt ongelukken.