Valkenburgerstraat 186 - 188: DE MATZES VAN DE HAAN
Je verwacht dat nadat joden welkom zijn in de stad, er ook snel matze-bakkerijen zijn. Maar dat is helemaal niet zo.
Aron Levie de Haan, met zijn ruime matze-bakkerij aan de Valkenburgerstraat, vertelt hierover in een artikel in het Nieuw Israelisch Weekblad in april 1924: de eerste bakkerijen zijn er pas rond 1820. Bakker L. De Klerk begint de eerste aan de Valkenburgerstraat, in het souterrain maakt hij ouderwetse hand-matzes. Andere bakkers zien ook brood in het product. De firma Goudeket bakt ze in de Lange Houtstraat en Witstein in de Joden Houttuinen: de matze-bakkers-fabriek is een feit. En allemaal staan ze onder rabbinaal toezicht.
In het artikel geeft Aron Levie ook duidelijke uitleg over het oude hand-matzes bakproces. De matze bestaat uit alleen water en meel, gemaakt van de allerbeste tarwe. De meel wordt in een koperen bak met de hand door het water gemengd, totdat de deeg in een kluit kan worden samengedrukt. Maar die is dan nog niet taai genoeg, daarvoor moet het worden gebraakt: men legt het op een met koper beslagen tafel en beslaat het met een zogenaamde boom. Dat is een met koper en ijzer beslagen houten paal. Aan de ene kant is het draaibaar vast gemonteerd en aan de andere kant steek het handvat ver buiten de tafel.
Tussen boom en tafel kneedt men het deeg onder voortdurend opvouwen tot dat het taai genoeg is. De deeg wordt dan in stukjes gesneden, daar worden ronde bolletjes van gemaakt, die drukt men weer plat en rolt deze op de ijzeren tafel uit tot een ronde plak. En dan is het bijna een hand-matze. Er worden nog gaatjes in gerold om de deeg bij het bakken plat te houden. Daarna legt de schieter - de man bij de oven - de matze op een schotel - de stok met een houten blad - en legt het in de oven. Even later is de matze klaar.
Zo bakt de Haan de matzes in de oude fabriek aan de Joden Houttuinen 68. Aan de Valkenburgerstraat 186 - 188 is hun geautomatiseerde bakkerij gevestigd. Deze werkplek is overgenomen van de nazaten van de plots overleden bakker De Klerk. Later komen er nog bakkerijen van Goudeket en van Hes bij.
Zoon en uitvinder Isidore de Haan ontwikkelt voor de deeg een machine waarmee het hele procedé, van het slaan met de boom tot en met het prikken van de gaatjes en het rond uitsnijden is geautomatiseerd. De matze wordt nog voorzien van de firma naam, gaat even de oven in en passeert daarna de koelinrichting. Vervolgens wordt het verpakt in de daarvoor speciaal ontwikkelde ronde dozen. Het hele proces moet voor een kosjere matze zijn uitgevoerd binnen achttien minuten: met deze uitvinding is dat geen probleem. De machine wordt goedgekeurd door het rabbinaat en de hoofd-inspecteur van den Arbeid, want het voorkomt ongelukken.
In 1930 heeft fotograaf Nico Swager deze kant van de Valkenburgerstraat vastgelegd, voordat die zal worden gesloopt. Ook de bakkerij van de Haan is gefotografeerd. In de muur van no. 186 zit de gevelsteen met een trotse haan, op het fries van no. 188 staat in een vrolijke letter de naam: matzefabriek A.I. de Haan & Co.
Het familiebedrijf is gestart door Aron Levie de Haan Fiurde in 1830 met toastjes en crackers. Van december tot april produceert hij voornamelijk matzes en al snel is hij een van de belangrijkste leveranciers van het land. Zoon Isaac Aron De Haan is naast bakker ook koopman en diamantslijper. Hij is getrouwd met Mietje Aron Spijer en ze hebben twee kinderen: Aron Isaak (12 december 1859) en Meijer Izaak (15 april 1852). Die eerste creëert een bakkerij van hoge kwaliteit, de ander schilderijen van hoge kwaliteit.*
Door de succesvolle onderneming krijgt Aron al snel een prominente plek in de joodse gemeenschap. Hij is bijvoorbeeld voorzitter van het Nationaal Comité van Joodsche Bakkerijen, lid van de kerkenraad van de Hoofdsynagoge en ridder van de Oranje Nassau. Hij trouwt met Elisabeth Speijer en ze hebben twee zonen: Isidor en Willem.
Isidor is een heel wijze man en doet veel uitvindingen, zoals het automatiseren en beveiligen van het productieproces in de matze-fabriek. Binnen de gemeenschap staat hij bekend als een sociaal persoon. Al in de jaren dertig vangt hij vluchtelingen op uit Duitsland en is hij bestuurslid van de Hoofdsynagoge plus penningmeester van de joodse padvindersgroep Derech Erets. Tijdens de oorlog verbergt hij onderduikers in de fabriek en maakt deel uit van de Joodse Raad bij de afdeling Ondersteuning en Maatschappelijk Werk aan de Plantage Parklaan 9.
De bakkerij sluit haar deuren op bevel van de bezetter in 1943, want: er zijn toch geen joodse klanten meer. Op 20 juni dat jaar worden Isidor en zijn vrouw Sara Rudelsheim opgepakt en naar Kamp Westerbork getransporteerd. De Joodse raad vraagt om vrijstelling van transport, maar dat mislukt: op 9 juli 1943 worden zij vergast in Sobibor.
En dan zijn er nog wat verhaaltjes van na de oorlog.
Bijvoorbeeld die van een oude zakenpartner, die de fabriek op een slinkse wijze probeert over te nemen. Maar dat werkt niet, al snel is het echt voorbij met matze-fabriek De Haan.
Pas in 2002 zijn de panden gesloopt voor het huidige koude nieuwbouw complex met een parkeergarage in het souterrain. Gelukkig is de Vereniging Vrienden van de Amsterdamse Gevelstenen hier op geattendeerd en na wat geharrewar krijgen zij toestemming de gevelsteen uit de muur te halen. Dat gaat niet zoals gehoopt, want de haan blijkt geen natuursteen maar ceramiek: het breekt bij het uitnemen in tientallen stukken. Geduldig restaureert Jan Hilbers de steen en plaatst deze in 2006 in het nieuwe pand. Niet in de gevel zoals gedacht, maar op een grijze muur achter het rolluik naar de parkeergarage in het souterrain... Niet echt de plek om herinneringen aan de familie De Haan levend te houden.
> Wandel met een gids door je beletterde buurt!
> ELDERS IN DE NIEUWMARKTBUURT
ELDERS IN DE STAD >
Klik bij beschrijving op de link en wandel langs het beletterde verhaal.
huidig beeld: GRRRFX
wijk: Centrum, Nieuwmarkt / Lastage, Uilenburg, Centrum - Oost